Η Σωτηριολογία του Λουθήρου - Επιλογος

ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ  

  Δημήτριος Τσελεγγίδης Καθηγητής Θεολογικής Σχολης Α.Π.Θ

Η σωτηριολογία του Λουθήρου

ΕΠΙΛΟΓΟΣ

 

       Από την όλη έρευνα του θέματός μας προέκυψε, νομίζουμε, με σαφήνεια ότι ο Λούθηρος διαμόρφωσε και εισηγήθηκε μια νέα διαδικασία για τη σωτηρία του ανθρώπου. Η διδασκαλία αυτή, ενώ είναι κατά βάθος διαμετρικά αντίθετη προς την αντίστοιχη ρωμαιοκαθολική διδασκαλία, δε θα μπορούσε να ταυτιστεί με τη σωτηριολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας.
      Η έρευνα στη σωτηριολογία του Λουθήρου περνά απαραίτητα μέσα από την ανθρωπολογική διδασκαλία του. Ο άνθρωπος μετά την πτώση είναι κατά το Λούθηρο πλήρως και βαθιά διεφθαρμένος, δεν έχει πλέον ελεύθερη αλλά δούλη και διεστραμμένη λογική και θέληση. Τούτο σημαίνει ότι ο μεταπτωτικός άνθρωπος αδυνατεί ν' αποφασίσει ό,τι σχετίζεται με τη σωτηρία του, η οποία αποτελεί έργο αποκλειστικώς της αμετάβλητης θελήσεως του Θεού. Στην αμετάβλητη αυτή θέληση του Θεού θεμελιώνεται ο απόλυτος διπλός προορισμός. Η άποψη αυτή του Λουθήρου για τις ανθρωπολογικές συνέπειες της προπατορικής αμαρτίας δε συμπίπτει καθόλου με την αντίστοιχη της Ορθόδοξης Εκκλησίας, η οποία περιορίζει τις οντολογικές συνέπειες της πτώσεως στην αμαύρωση του κατ' εικόνα. Αλλά το αμαυρωμένο κατ' εικόνα και ακόμη ειδικότερα το αμαυρωμένο αυτεξούσιο του ανθρώπου έχει προσδιοριστική σημασία για την όλη μεταπτωτική πορεία του ανθρώπου, επειδή χάρη σ' αυτό ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει ή να μην επιλέξει τη σωτηρία του.
       Η θεία χάρη, η πίστη στο Χριστό, ο λόγος του Θεού και τα μυστήρια της Εκκλησίας στη θεολογική σκέψη του Λουθήρου αποτελούν την αδιαίρετη εκείνη ενότητα των θεμελιωδών παραγόντων, που προσδιορίζουν την παρεχόμενη από το Θεό σωτηρία.
       Ειδικότερα θεωρώντας ο Λούθηρος τη σωτηρία του ανθρώπου ως αποκλειστικό έργο του Θεού τη συνδέει καταρχήν με τη χάρη του Θεού. Επιτιθέμενος μάλιστα εναντίον του κτιστού χαρακτήρα της θείας χάριτος, που υποστήριζαν οι Σχολαστικοί, φαίνεται να υποστηρίζει έμμεσα τον άκτιστο χαρακτήρα της. Παρά ταύτα δεν κατορθώνει ν' αποδεσμευτεί εξολοκλήρου από τις θεολογικές προϋποθέσεις του Σχολαστικισμού και ταυτίζει την άκτιστη θεία ουσία με την άκτιστη ενέργεια και χάρη του Θεού.
       Η πίστη στο Χριστό αποτελεί τον πυρήνα της σωτηριολογίας του Λουθήρου. Όλα όσα αφορούν τη σωτηρία εξαρτώνται από την πίστη στο Χριστό και μόνον από αυτήν. Το sola fide αποτελεί το κριτήριο της διδασκαλίας του Λουθήρου για τη σωτηρία του ανθρώπου. Κατά την ανάπτυξη της διδασκαλίας του για τη δικαίωση του ανθρώπου με μόνη την πίστη ο Λούθηρος εμφανίζεται άλλοτε να εξαρτάται από τη δικαιική σκέψη της σχολαστικής θεολογίας και άλλοτε να προσεγγίζει την πατερική θεολογική σκέψη της Ορθόδοξης Ανατολής. Διαφοροποιείται όμως ριζικώς από την Ορθόδοξη Παράδοση, όταν συνδέει το σωτηριολογικό περιεχόμενο της πίστεως με τις εκκλησιολογικές του πεποιθήσεις.
       Με το λόγο του Θεού έρχεται κατά το Λούθηρο η χάρη του Θεού στον άνθρωπο, γεννιέται η πίστη στο Χριστό και παρέχεται η σωστική δύναμη στα μυστήρια της Εκκλησίας. Η σωτηρία του ανθρώπου εξαρτάται τόσο αφετηριακά όσο και τελικά από το λόγο του κηρύγματος και από το λόγο των μυστηρίων, μια και η ενέργειά τους είναι μία και η αυτή. Παρά το μυστηριακό όμως χαρακτήρα που προσδίδει ο Λούθηρος στο λόγο του Θεού περιορίζει το λόγο αυτό στις συγκεκριμένες βιβλικές επαγγελίες του Θεού προς τους ανθρώπους με συνέπεια να μην μπορεί να κατανοήσει τον όλο μυστηριακό χαρακτήρα της Εκκλησίας και των λειτουργικών εκφάνσεών της. Γι' αυτό και απομονώνει τα μυστήρια από το σώμα της Εκκλησίας.
       Το βάπτισμα κατά το Λούθηρο παρέχει την άφεση όχι όμως και την κατάργηση της προγονικής αμαρτίας. Η «υπολειπόμενη» από το βάπτισμα αμαρτία απομακρύνεται καθημερινώς με τη μετάνοια, αλλά η οριστική κατάργησή της θα γίνει με την ανάσταση των νεκρών. Αντίθετα κατά την ορθόδοξη παράδοση η αμαρτία δεν μπορεί ν' αποτελεί οντολογικό γνώρισμα των μελών της Εκκλησίας κατά την ιστορική παρουσία τους στη γη, επειδή στο βάπτισμα η αμαρτία έχει νεκρωθεί οντολογικώς και εξολοκλήρου.
       Η άφεση της προγονικής αμαρτίας αποτελεί κατά το Λούθηρο τη θεμελιώδη προϋπόθεση για την απόκτηση της «αληθινής πνευματικής ελευθερίας». Η νέα αυτή πραγματικότητα, που έχει ως βασικό χαρακτηριστικό της την παραμονή της ανθρώπινης θελήσεως σε αιχμαλωσία και δουλεία προς το Χριστό, χαρακτηρίζεται από το Λούθηρο ως «βασιλική ελευθερία» του χριστιανού. Όταν η άποψη αυτή του Λουθήρου για τη «βασιλική ελευθερία» ενταχθεί οργανικά στην όλη ανθρωπολογική και σωτηριολογική διδασκαλία του, δεν μπορεί να ταυτιστεί με την ορθόδοξη άποψη για τη χαρισματική ελευθερία των πιστών. Συγκεκριμένα η «βασιλική ελευθερία» των πιστών περιορίζεται σημαντικά, αν δεν αμφισβητείται κιόλας σε οντολογικό επίπεδο, τόσο εξαιτίας της «υπολειπόμενης» από το βάπτισμα αμαρτίας όσο και εξαιτίας του servum arbitrium.
       Ο Λούθηρος συνδέει στενά τη σωτηρία του ανθρώπου με την πραγμάτωση των καλών έργων. Ως καλά έργα χαρακτηρίζει εκείνα που πηγάζουν από τη δωρηθείσα στον πιστό δύναμη της χάριτος του αγίου Πνεύματος. Συνδέοντας τα καλά έργα με τη χάρη του Θεού υποστηρίζει ότι κατά την πραγμάτωση των καλών έργων ο άνθρωπος δεν είναι ο ενεργών άλλα ο ενεργούμενος. Τα καλά έργα είναι καρποί της πίστεως και δηλώνουν την εν πίστει αποδοχή της δικαιώσεως. Με την τοποθέτηση αυτή έναντι των καλών έργων ο Λούθηρος έρχεται σε φανερή αντίθεση με το σχολαστικό και δικανικό πνεύμα της ρωμαιοκαθολικής σωτηριολογίας, ενώ ταυτόχρονα φαίνεται να προσεγγίζει σε κάποιο βαθμό την ορθόδοξη διδασκαλία για τα καλά έργα. Στην πραγματικότητα όμως, επειδή προϋποθέτει την παραμονή της αμαρτίας στα καλά έργα με τη μορφή της φιλαυτίας και παράλληλα επειδή αρνείται την ελεύθερη συνεργία του πιστού στην πραγμάτωση των καλών έργων, αποκλίνει σαφώς από την ορθόδοξη διδασκαλία.
       Τη διδασκαλία για τη θέωση του ανθρώπου ο Λούθηρος τη θεμελιώνει στο γεγονός της ενανθρωπήσεως του Θεού Λόγου, πράγμα που προσδίδει στη θέωση κατεξοχήν οντολογικό χαρακτήρα. Η θέωση του ανθρώπου πραγματώνεται με τη μετοχή της θείας φύσεως. Μέτοχος όμως της θείας φύσεως γίνεται ο άνθρωπος στην παρούσα ζωή μόνον εν πίστει και ελπίδι ενώ αναμένει ουσιαστικά τη γεύση της θεώσεώς του μετά την τελική κρίση. Θεμελιώνοντας ο Λούθηρος τη θέωση του ανθρώπου στο γεγονός της ενανθρωπήσεως φαίνεται να προσεγγίζει την ορθόδοξη θεώρηση της θεώσεως. Η προσέγγιση όμως αυτή αμβλύνεται σημαντικά, όταν ο Λούθηρος αρνείται τη βίωση της θεώσεως στην επίγεια ζωή. Γιατί σύμφωνα με την ορθόδοξη διδασκαλία και πνευματική εμπειρία η θέωση, που πραγματώνεται ακτίστως και ανερμηνεύτως από τη θεοποιό χάρη του Θεού, αρχίζει στην παρούσα ζωή με τα μυστήρια της Εκκλησίας και ολοκληρώνεται στη μέλλουσα ζωή.
       Η σωτηρία του ανθρώπου κατά το Λούθηρο βρίσκεται ολοκληρωτικά έξω από τις δυνατότητες του ανθρώπου. Ο άνθρωπος οικειώνεται τη δικαίωση κατά «παθητικό» τρόπο και δεν κάνει τίποτε για να παραμείνει σ' αυτήν. Ο «παθητικός» αυτός χαρακτήρας της δικαιώσεως που υποστηρίζει ο Λούθηρος δε συμπίπτει με την αντίστοιχη ορθόδοξη άποψη, επειδή ο Λούθηρος προϋποθέτει πάντοτε το servum arbitrium. Αντίθετα όταν η Ορθόδοξη Εκκλησία υποστηρίζει ότι ο πιστός «πάσχει» τη σωτηρία του, προϋποθέτει την ελεύθερη συνεργία του στο υπερφυές γεγονός της σωτηρίας που πραγματώνει ο Θεός.
       Ακόμη η εν Χριστώ δικαίωση του ανθρώπου κατά το Λούθηρο δεν αποτελεί μια τετελεσμένη κατάσταση αλλά ένα δυναμικό γεγονός. Τούτο σημαίνει ότι ο άνθρωπος βρίσκεται στη διαδικασία και στην κίνηση της δικαιώσεως. Στην παρούσα ζωή ο πιστός είναι «ταυτόχρονα αμαρτωλός και δίκαιος» ή «ταυτόχρονα ασθενής και υγιής». Η ολοκλήρωση της δικαιώσεως και η πλήρης απελευθέρωση από την αμαρτία αναμένεται στα έσχατα. Η θέση αυτή του Λουθήρου, που εκφράζει με συνέπεια τη σωτηριολογία του, αποκλίνει σαφώς από την ορθόδοξη διδασκαλία. Και τούτο γιατί η θέση αυτή του Λουθήρου προϋποθέτει τη νομική ερμηνεία της σωτηρίας, που συνοψίζεται στο μη καταλογισμό της ισοβίως παραμένουσας στον πιστό αμαρτίας. Σύμφωνα όμως με την ορθόδοξη διδασκαλία ο πιστός δεν μπορεί να έχει ταυτόχρονα αρρωστημένη και υγιαίνουσα φύση. Η θεραπεία τόσο από την προπατορική όσο και από την μεταπατορική αμαρτία δεν αναμένεται στο εσχατολογικό μέλλον αλλά παρέχεται πλήρως μέσα στα πλαίσια της Εκκλησίας κατά την παρούσα ζωή.
       Τέλος, αξιολογώντας τις παρατηρούμενες προσεγγίσεις ανάμεσα στη σωτηριολογία του Λουθήρου και στην αντίστοιχη δογματική διδασκαλία της Ορθόδοξης Εκκλησίας θα μπορούσαμε βάσιμα να υποστηρίξουμε ότι αυτές εμφανίζονται κάτω από διαφορετικές θεολογικές, ανθρωπολογικές και εκκλησιολογικές προϋποθέσεις. Ακόμη θα μπορούσαμε να παρατηρήσουμε ότι ο Λούθηρος, παρά τις αδιαμφισβήτητες θεολογικές εξόδους του από τα δικαιικά πλαίσια της εποχής του, κατά την ανάπτυξη ορισμένων πτυχών της σωτηριολογίας του φαίνεται να παραμένει σημαντικά εξαρτημένος από τη σχολαστική θεολογική σκέψη. Και στο σημείο αυτό ακριβώς έχουμε τη γνώμη ότι βρίσκεται η τραγικότητα της σωτηριολογίας του.

 

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

 

 

• Althaus, P., Die Lutherische Rechtfertigungslehre und ihre heutigen Kritiker, Berlin 1951.
• Αναστασίου, Ίω., Εκκλησιαστική Ιστορία, τόμ. Β' (ΙΑ' αιώνας μέχρι σήμερα), Θεσσαλονίκη (χωρίς χρονολ.).
• Asendorf, U., «Die Einbettung der Theosis in der Theologie Martin Luthexs», στο Luther und Theosis, Erlangen 1990, σ. 81-102.
• Aurelius, C. - Α., Verborgene Kirche, Luthers Kirchenverstandnis in Streitschriften und Exegese 1519-1521, Lund 1983.
• Barth, K., Die kirchliche Dogmatik, Zurich 1959.
• Behnk, W., Contra Liberum Arbitrium Pro Gratia Dei. Willenslehre und Christuszeugnis bei Luther und ihre Interpretation durch die neuere Lutherforschung, Eine systematisch - theologiegeschichtliche Untersuchung, Frankfurt am Main -Bern 1982.
• Berenger, J., -Contamine, P., - Rapp, F., Γενική Ιστορία της Ευρώπης. Η Ευρώπη από το 1300 μέχρι το 1660, (μετάφρ. Π. Παπαδόπου­λος), τόμ. Γ', Αθήνα 1990.
• Brunner, P., «Die Freiheit des Menschen in Gottes Heilsgeschichte», στο KuD 5 (1959), σ. 238-257.
• Ebeling, G., Wort und Glaube, Gesammelte Aufsat­ze, τόμ. 1, Tubingen ²1962.
  -Luther, Einfuhrung in sein Denken, Tubingen 1965.
  -Frei aus Glauben, Tubingen 1968.
• Elert, W., Morphologie des Luthertums, Munchen 1958.
• Forell, G., «Rechtfertigung und Eschatologie bei Luther», στο Reformation 1517-1967, Wittenberger Vortrage, Berlin 1968, σ. 145-156.
• Geisser, H.- F., «Martin Luther: Zwischen sundenelend und Glaubensfestigkeit. Die geistliche Erfahrung eines abendlandischen Christen am Ende des Mittelalters und ihre theologische Bedeutung in einem okumenischen Zeitalter», στο Oecumenica et Patristica,   Festschrift fur   Wilhelm Schneemelcher zum   75.   Geburtstag, Chambesy - Genf 1989, σ. 295-316.
• Hagglund, B., «Die Frage der Willensfreiheit in der Auseinandersetzung zwischen Erasmus und Luther», στο Freiheit aus der Wahrheit. Erbe und Auftrag der Lutherischen Reformation, Erlangen 1986, σ. 44-58.
• Hahn, F., «Die Sakramente der Kirche in der Confessio Augustana auf dem Grund der apostolischen Tradition», στο συλλογικό τόμο Die Sakramente der Kirche in der Confessio Augustana und in den orthodoxen Lehrbekenntniss Lehrbekenntnissen des 16./17. Jahrhunderts, Frankfurt 1982, σ. 27-46.
• Hamm, B., «Was ist reformatorische Rechtfertigungslehre?» στο ZThK 23 (1986), σ. 1-38.
• Hermann, R., Zu Luthers Lehre von Sunde und Recht­fertigung, Tubingen 1952.
  -Luthers These «Gerecht und Sunder zugleich», Gutersloh ²1960.
• Hof, O, Schriftauslegung und Rechtfertigungslehre, Aufsatze zur Theologie Luthers, Karlsruhe 1982.
• Holl, K., «Luther», στο Gesammelte Aufsatze zur Kirchengeschichte, τόμ. 1, Tubingen ⁴1929, σ. 155-287.
• Horneffer, A., Die Macht des Symbols, Hamburg 1950.
• Hubner, H., Rechtfertigung und Heiligung im Luthers Romerbriefvorlesung, Witten 1965.
• Iserloh, E., «Gratia und donum, Rechtfertigung und Heiligung nach Luthers Schrift 'Wider den lowener Theologen Latomus'», στο Catholica 24 (1970), σ. 67-83.
• Iwand, H. - J., Rechtfertigungslehre und Christusglaube, Eine Untersuchung zur Systematik der Rechtfertigungslehre Luthers in ihren Anfangen, Leipzig 1930.
• Joest, W., «Paulus und das Lathersche simul Justus et peccator», στο KuD 1 (1955), σ. 269-320.
  -«Die tridentinische Rechtfertigunslehre», στο KuD 9 (1963), σ. 41-69.
• Καρμίρη, Ιω., Τα Δογματικά και Συμβολικά Μνημεία της Ορθοδόξου Καθολικής Εκκλη­σίας, Αθήναι ²1960.
• Kinder, E., Die evangelische Lehre von der Rechtfer­tigung, Luneburg 1957.
  -Die Erbsunde, Stuttgart 1959.
• Lehmann, K., -Pannenberg, W. (Hrsg) Lehrverurteilungen - kirchentrennend? I. Rechtfertigung, Sa­kramente und Amt im Zeitalter der Re­formation und heute, Gottingen 1986.
• Lowenich, W., Der moderne Katholizismus,   Witten 1956.
• Lortzing, J., Die Rechtfertigungslehre Luthers im Lichte der HI. Schrift, Reformationsgeschi-chtliche Abhandlungen, Paderborn 1937.
• Mannermaa, T., «Theosis als Thema der finnischen Lutherforschung», στο J. Heubach (Hrsg.), Luther und Theosis, Erlangen 1990, σ. 11-26.
• Μαντζαρίδου, Γ., H περί θεώσεως του aανθρώπου διδασκαλία Γοηγορίου του Παλαμά, Θεσσαλονίκη 1963.
  -Ορθόδοξη πνευματική ζωή, Θεσσαλονίκη 1986.
• Μαρτζέλου, Γ., «Λογική και Αποκάλυψη κατά το Λούθηρο και την Ορθόδοξη Παράδο­ση», στο Γρηγόριος o Παλαμάς 701 (1984), σ. 150-165.
• Ματσούκα, Ν., «Η θέσις της πατερικής διδασκαλίας εις τα Συμβολικά Βιβλία των Λουθηρα­νών», στο Θεολογικόν Συμπόσιον, Χαριστήριον εις τον καθηγητήν Παναγιώτην Κ. Χρήστου, Θεσσαλονίκη 1967, σ. 389-419.
  - Προϋποθέσεις και χαράκτηρ του «απολύτου προορισμού» εν σχέσει προς την περί «εκλογής» και «προορισμού» βι­βλικήν διδασκαλίαν,  (Ανάτυπον εκ της «Θεολογίας»), Αθήναι 1968.
  - Ο  Προτεσταντισμός,   Θεσσαλονίκη 1978.
  - Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β', Έκθεση της ορθόδοξης πίστης, Θεσσαλονίκη 1985.
  - Οικουμενική Κίνηση, Ιστορία -Θεολογία, Θεσσαλονίκη 1986.
• Mau, R., Der Gedanke der Heilsnotwendigkeit bei Luther, Berlin 1969.
• McSorley, H. - J., Luthers Lehre vom unfreien Willen nach seiner Hauptschrift De Servo Arbitrio im Lichte der biblischen und kirchlichen Tradition, Munchen 1967.
• Mehl, R., «Die Freiheit im Denken der Reformation», στο TRE 11 (1983), σ. 512-518.
• Mildenberger, F., Der freie Wille ist offenkundig nur ein Gottespradikat (Martin Luther): Eine notwendige Unterscheidung von Gott und Mensch? Erlangen 1983.
• Muller, G., Die Rechtfertigungslehre, Geschichte und Probleme, Gutersloh 1977.
• Mutsuura, J. «Zur Unterscheidung von Deus revelatus und Deus absconditus in 'De servo arbi­trio'», στο G. Hammer -Κ. H. Muhlen (Hrsg.),  Lutheriana.   Zum 500.   Geburtstag Martin Luthers von den Mitarbeitern der Weimarer Ausgabe, Koln -Wien 1984, σ. 67-86.
• Pannenberg, W., «Christlicher Glaube und menschliche -  Freiheit», στο KuD 4 (1958), σ. 270-295.
• Pesch, Ο. - H., «Freiheitsbegriff und Freiheitslehre bei Thomas von Aquin und Luther», στο Catholica 17 (1963), σ. 197-244.
  -«Die Rechtfertigungslehre Luthers in katholischer Sicht», στο U. Kuhn - Ο. - H. Pesch, Rechtfertigung im Gesprach zwi­schen Thomas und Luther, Berlin 1965, σ. 37-85.
  -Theologie der Rechtfertigung bei Martin Luther und Thomas von Aquin, Versuch eines systematisch - theologischen Dia­logs, Mainz 1967.
  -Hinfuhrung zu Luther, Mainz 1982.
  -Frei sein aus Gnade. Theologische Anthropologie, Freiburg 1983.
• Pesch, Ο. - H. -Peters, A. Einfuhrung in die Lehre von Gnade und Rechtfertigung, Darmstadt 1981.
• Peters, Α., Glaube und Werk. Luthers Rechtfertigungslehre im Lichte der Heiligen Schrift, Berlin -Hamburg 1962.
  -Zur Auferbauung des Leibes Christi, Berlin 1965.
  -Rechtfertigung, Gutersloh 1984.
• Peura, S., «Die Teilhabe an Christus bei Luther», στο Luther und Theosis, Erlangen 1990, σ. 121-162.
• Pinomaa, L., «Unfreier Wille und Pradestination bei Luther», στο ThZ 13 (1957), σ. 339-349.
• Pretner, R., «Luthers 'Synergismus?'», στο Vierhun-dertfunfzig Jahre lutherische Reforma­tion 1517-1967, Festschrift fur Franz Lau zum 60. Geburtstag, Gottingen 1967, σ. 264-281.
• Ritter, A. - M., «Das Heilsnotwendige als reformatori-sches Postulat», στο A. - M. Ritter (Hrsg.), Das «Heilsnotwendige» und die «Fulle des Heils», Erlangen 1984, σ. 79-92.
• Ρωμανίδου, Ιω. Το προπατορικόν αμάρτημα, Ήτοι Συμβολαί εις την έρευναν των προϋποθέσεων της διδασκαλίας περί Προπατορικού Αμαρτήματος εν τη μέχρι του αγ. Ειρηναίου Αρχαία Εκκλησία εν αντιβολή προς την καθόλου κατεύθυνσιν της Ορθοδόξου και της Δυτικής μέχρι Θωμά του Ακινάτου Θεολογίας, Θεσσαλονίκη ²1970.
• Rothen, Β., Die Klarheit der Schrift. Teil 1: Martin Luther. Die wiederentdeckten Grundlagen, Gottingen 1990.
• Sauter, G., «Rechtfertigung» als Grundbegriff evangelischer Theologie, Munchen 1989.
• Schempp, P., «Die christliche Freiheit nach Luther», στο Ε. Bizer (Hrsg.), Theologische Bucherei, Munchen 1960, τόμ. 10, σ. 195-220.
• Schlink, E., «Der theologische Syllogismus als Pro­blem der Pradestinationslehre», στο Einsicht und Glaube, Festschrift fur G. Sohngen, Freiburg - Basel - Wien 1962, σ. 299-320.
• Schott, E., «Luthers Lehre vom servum arbitrium in ihrer theologischen Bedeutung», στο ZSTh 1 (1930), σ. 399-430.
  -«Glaube  und  Rechtfertigung  nach Luthers Lehre», στο Taufe und Recht­fertigung in kontroverstheologischer Sicht. Arbeiten zur Theologie, Stuttgart 1967.
• Schumacher, O., Erasmus von Rotterdam, Vom freien Willen, Gottingen ⁵1983.
• Seils, M., Der Gedanke vom Zusammenwirken Gottes und des Menschen in Luthers Theologie, Giitersloh 1962.
• Slenczka, R., «Die Gemeinschaft mit Gott als Grund und Gegenstand der Theologie», στο Luther und Theosis, Erlangen 1990, σ. 27-48.
• Sommerlatd, E., «Rechtfertigung und Taufe. Gedanken zu Luthers Taufsermon (1519)», στο Vierhundertfunfzig Jahre lutherische Re­formation 1517-1967, Festschrift fur Franz Lau zum 60. Geburtstag, Gottingen 1967, σ. 352-366.
• Splett, J., «Symbol», στο SΜ τόμ. 4, στ. 784.
• Στανιλοάε, Δ., «Το ορθόδοξο δόγμα της σωτηρίας και οι συνέπειές του για τη χριστιανική διακονία στον κόσμο», στο Θεολογία και Εκκλησία, (μετάφρ. Ν. Τσιρώνης), Α­θήνα 1989, σ. 174-218.
• Στεφανίδου, Β., Εκκλησιαστική Ιστορία, Απ' αρχής μέχρι σήμερον, Αθήναι ³1970.
• Στογιάννου, Β., «Η Πεντηκοστή (Πράξ. 2, 1-13), στην Επιστημονική Επετηρίδα της Θεολογικής Σχολής του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης 24 (1979), σ. 135-324.
• Subilia, V., Die Rechtfertigung aus Glauben. Gestalt und Wirkung vom Neuen Testament bis heute, Gottingen 1976.
• Τσελεγγίδη, Δ., Χάρη και ελευθερία κατά την πατερική παράδοση του ΙΔ' αιώνα, Συμβολή στη σωτηριολογία της Ορθόδοξης Εκκλησίας, Θεσσαλονίκη 1987.
• Vorster, H., Das Freiheitsverstandnis bei Thomas von Aquin und Martin Luther, Gottingen 1965.
• Weber, M., Η προτεσταντική ηθική και το πνεύμα του καπιταλισμού, (μετάφρ. Μ. Κυπραίου), 'Αθήνα 1978.
• Wenz, G., Einfuhrung in die evangelische Sakramentenlehre, Darmstadt 1988.
• Wolf, E., Peregrinatio, Studien Zur reformatori-schen Theologie und Kirchenproblem, Gesammelte Aufsatze, τόμ. 1., Munchen ²1962.
• Willems, B., «Soteriologie von der Reformation bis zur Gegenwart», στο Handbuch der Dogmengeschichte, Basel -Wien 1972, τόμ 3.
• Ζούμα, Ε., Jus sacrum et Jus publicum, Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας κατά την Αυγουσταία Ομολογία, Θεσσαλονίκη 1990.

 
ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΚΑΙ ΘΕΟΛΟΓΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

• 1. Blaise Pascal, Στοχασμοί, Προλεγόμενα - Μετάφραση - Σχόλια -Υποσημειώσεις Νίκου Α. Ματσούκα.
• 2. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Α'. Εισαγωγή στη Θεολογική γνωσιολογία.
• 3. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Β'. Έκθεση της ορθόδοξης πίστης.
• 4. Νίκου Α. Ματσούκα, Οικουμενική κίνηση. (Ιστορία - Θεολογία).
• 5.Νίκου Α. Ματσούκα, Το πρόβλημα του κακού. Δοκίμιο πατερικής θεολογίας (Έκδοση δεύτερη).
• 6. Νίκου Α. Ματσούκα, Ιστορία της Φιλοσοφίας. Με σύντομη Εισαγωγή στη Φιλοσοφία.
• 7. Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Γένεση και πηγές του Όρου της Χαλκηδόνας. Συμβολή στην ιστορικοδογματική διερεύνηση του Όρου της Δ' Οικουμενικής Συνόδου.
• 8. Ιωάννου Δαμασκηνού, Κατά Μανιχαίων διάλογος και Προς τους διαβάλλοντας τας αγίας εικόνας. Μετάφραση - υποσημειώσεις, Νίκου Α. Ματσούκα.
• 9. Δημ. Τσελεγγίδη, Χάρη και Ελευθερία κατά την πατερική παράδοση του ΙΔ' αιώνος.
• 10. Νίκου Α. Ματσούκα, Επιστήμη, φιλοσοφία και Θεολογία στην εξαήμερο του Μεγάλου Βασιλείου.
• 11. Βασιλ. Καλλιακμάνη, Η χρήση του δεκάλογου στην τουρκοκρατία, ηθική και ποιμαντική διερεύνηση.
• 12. Νίκου Α. Ματσούκα, Λόγος και μύθος, με βάση την αρχαία Ελληνική φιλοσοφία.
• 13. Δημητρίου I. Κωνσταντέλλου, Πρωτοπρ. Για να νοιώσουμε την ελληνική ορθόδοξη εκκλησία.
• 14. Λάμπρου Χρ. Σιάσιου, Η διαλεκτική στη φανέρωση της φύσης. Μελέτη στα Φυσικά του Αριστοτέλη.
• 15. Λάμπρου Χρ. Σιάσου, Πατερική κριτική της φιλοσοφικής μεθόδου.
• 16. Η ιδέα της Οικουμενικότητας στο έργο του Ντοστογιέφσκι, Βλαδίμηρου Σαλαβιώφ.
• 17. Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Η Χριστολογία του Βασιλείου Σελευκείας και η Οικουμενική σημασία της.
• 18. Κορακίδη Αλεξ., Ρωμανού του Μελωδού ύμνος και λόγος.
• 19. Ζούμα Δ. Ευαγ. Jus sacrum et Jus publicum, Σχέσεις Εκκλησίας και Πολιτείας κατά την Αυγουσταία ομολογία.
• 20. Κορακίδη Αλεξ., Η απολογία της Ορθοδόξου Εκκλησίας.
• 21. Χρυσοστόμου Γ., Η ονοματοδοσία στην Ορθόδοξη Εκκλησία.
• 22.Τσελεγγίδη I. Δημ. Η σωτηριολογία του Λουθήρου. Συμβολή στη μελέτη της Θεολογίας του Λουθήρου από ορθόδοξη άποψη.
• 23. Νίκου Α. Ματσούκα, Ορθοδοξία και αίρεση στους εκκλησιαστικούς συγγραφείς του Δ, Ε, Στ αιώνα.
• 24. Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Ορθόδοξο δόγμα και Θεολογικός προβληματισμός.
• 26. Ευαγγέλου Δ. Ζούμα, Σχεδίασμα παράλληλης βιβλικής και κορανικής ανθρωπολογίας.
• 27. Δέσπως Αθ. Λιάλιου, Ερμηνεία των δογματικών και συμβολικών κειμένων της Ορθοδόξου Εκκλησίας, τόμος Β.
• 28. Νίκου Α. Ματσούκα, Ιωάννου Δαμάσκηνου Διαλεκτικά.
• 29. Λ. Σιάσιου, Από την εκκλησιαστική στη λαϊκή ευσέβεια.
• 30. Λ. Σιάσιου, Η ενάργεια των πραγμάτων.
• 31. Νίκου Α. Ματσούκα, Προτεσταντισμός.
• 32. Χρήστου Τερέζη, Η θέση της ελληνικής φιλοσοφίας στην Ορθόδοξη Ανατολή, Σπουδή στον Άγιο Γρηγόριο Παλαμά.
• 33. Δημ. Ι. Τσελεγγίδη, Η ικανοποίηση της θείας δικαιοσύνης κατά τον Άνσελμο Καντερβουρίας. Θεολογική προσέγγιση από ορθόδοξη άποψη.
• 34. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Γ. Ανακεφαλαίωση και Αγαθοτοπία. Έκθεση του οικουμενικού χαρακτήρα της χριστιανικής διδασκαλίας.
• 35. Δέσπως Αθ. Λιάλιου, Γρηγοριανά Α'.
• 36. Δέσπως Αθ. Λιάλιου, Γρηγοριανά Β' και Σύμμικτα.
• 37. Δέσπως Αθ. Λιάλιου, Εργογραφία Νίκου Αθ. Ματσούκα.
• 38. Νίκου Α. Ματσούκα, Δογματική και Συμβολική Θεολογία Δ'. Ο σατανάς.
• 39. Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Η Τριαδολογία του Αγίου Επιφανίου Κύπρου.
• 40. Άννας Κόλτσιου-Νικήτα, Φουλγεντίου, Προς Πέτρον περί πίστεως.
• 41. Γεωργίου Δ. Μαρτζέλου, Ορθόδοξο δόγμα και Θεολογικός προβληματισμός, Μελετήματα Δογματικής Θεολογίας Β'.
• 42. Άννας Κόλτσιου-Νικήτα, το κύρος των Πατέρων της Εκκλησίας. Μια ανέκδοτη επιστολική πραγματεία.
• 43. Νίκου Α. Ματσούκα, Ιωάννου Δαμάσκηνου, Έκδοσις ακριβής της ορθοδόξου πίστεως. Κείμενο-Μετάφραση-Εισαγωγή-Σχόλια.
• 44. Δέσπως Αθ. Λιάλιου, Ερμηνεία των Δογματικών και συμβολικών κειμένων της Ορθοδόξου Εκκλησίας τόμ. Γ. Ερμηνεία των υπομνηστικών του Αγ. Κυρίλλου Αλεξανδρείας.
• 45. Δέσπως Αθ. Λιάλιου, Εκκλησία, Κόσμος, Άνθρωπος.
• 46. Ματσούκα Νίκου, Θεολογία, Κτισιολογία, Εκκλησιολογία κατά τον Μέγαν Αθανάσιον. Σημεία Πατερικής και Οικουμενικής Θεολογίας (ΦΘΒ αρ. 46).
• 47. Ματσούκα Νίκου, Ιστορία της Φιλοσοφίας. Αρχαίας Ελληνικής-Βυζαντινής-Δυτικοευρωπαϊκής. Με σύντομη εισαγωγή στη Φιλοσοφία.
• 48. Αραμπατζή Χρήστου, Η Σύνοδος της Λυών. Πρόσωπα και Θεολογία.
• 49. Νίκου Α. Ματσούκα, Παλαιάς και Καινής Διαθήκης. Σημεία νοήματα αποτυπώματα.
• 50. Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Ανάλεκτα, περί του όντως Όντος και των όντων, τόμ. Α'.
• 51. Λάμπρου Χρ. Σιάσιου, Ιμάτια Φωτός Άρρητου. Διεπιστημονική προσέγγιση του προσώπου.
• 52. Νίκου Ι. Νικολαΐδη, Αποστολικοί Πατέρες. Γραμματολογική και Θεολογική προσέγγιση.

 

ΕΚΔΟΣΕΙΣ Π. ΠΟΥΡΝΑΡΑ
ΘΕΣΣΑΛΟΝΙΚΗ

 

  ΕΠΙΣΤΡΟΦΗ ΣΤΗΝ ΑΡΧΙΚΗ ΣΕΛΙΔΑ ΤΗΣ ΜΕΛΕΤΗΣ