Συνοπτικός βίος αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

Συνοπτικός βίος  αγίου Γρηγορίου του Παλαμά

Του κ. Ευαγγέλου Π. Λέκκου 
θεολόγου, νομικού, τ. δ/ντού της Απ. Διακονίας

Η σημαντικότερη ίσως μορφή όχι μόνο του 14ου αλλά και των τελευταίων αιώνων της Βυζαντινής περιόδου υπήρξε ο άγιος Γρηγόριος, διότι στους αγώνες του πρέπει να αναζητήσουμε μία από τις εξηγήσεις της επιβίωσης της Ορθοδοξίας μετά από τόσες περιπέτειες και θλίψεις, που προηγήθηκαν και ακολούθησαν.

Γεννήθηκε στην Κωνσταντινούπολη το 1296 από γονείς που είχαν έρθει από τη Μικρά Ασία, όταν αυτή κατακλυζόταν από ομάδες Οσμανιδών επιδρομέων. Ο πατέρας του Κωνσταντίνος ήταν συγκλητικός, είχε δε αναλάβει την εκπαίδευση του εγγονού του αυτοκράτορα Ανδρόνικου Β΄. Επειδή πέθανε νωρίς, την προστασία του γιου του Γρηγορίου ανέλαβε ο αυτοκράτορας. Έτσι ο Γρηγόριος σπούδασε στο Πανεπιστήμιο της Πόλης, επιδόθηκε δε ιδιαίτερα στη φιλοσοφία. Ως φοιτητής και σε ηλικία 17 ετών μίλησε στα ανάκτορα για τον Αριστοτέλη ενώπιον του αυτοκράτορα, επισήμων και σοφών με τόση επιτυχία, ώστε ο διευθυντής του Πανεπιστημίου, θεολόγος και φιλόσοφος Θεόδωρος Μετοχίτης, είπε στον αυτοκράτορα· «Αν παρευρισκόταν εδώ και ο ίδιος ο Αριστοτέλης, θα τον επαινούσε».

Όταν ο Γρηγόριος ανδρώθηκε άφησε τις επιστημονικές σπουδές και επιδόθηκε στην ασκητική φιλολογία και τη νοερά προσευχή. Ο ίδιος και μέλη της οικογενείας του (μητέρα, δύο αδέλφια, δύο αδελφές, υπηρέτες) αποσύρθηκαν στη μόνωση και την ερημιτική άσκηση, αρχικά στο όρος Παπίκιο (σύνορα Θράκης-Μακεδονίας), έπειτα ο ίδιος στο Άγιον Όρος. Το 1325 άφησε το Άγιον Όρος με σκοπό να αποδημήσει στα Ιεροσόλυμα, αλλά έμεινε στη Θεσσαλονίκη, όπου αντιμετώπισε με επιτυχία την αίρεση των Βογομίλων. Το 1326 χειροτονήθηκε ιερέας και με δέκα άλλους μοναχούς εγκαταστάθηκε στη Βέροια, όπου ασκήτεψε αυστηρά επί πέντε χρόνια (μέχρι το 1331), κατόπιν δε επέστρεψε στο Άγιον Όρος (ησυχαστήριον Αγίου Σάβα, στη συνέχεια ηγούμενος της Μονής Εσφιγμένου και πάλι στο ησυχαστήριό του).

Σύντομα όμως κλήθηκε να αφήσει την ασκητική ζωή, για να αντιμετωπίσει τον δημιουργό της γνωστής στην Ιστορία ως «ησυχαστικής έριδας», μοναχό και φιλόσοφο Βαρλαάμ τον Καλαβρό. Ο Ησυχασμός ήταν (και είναι) τρόπος ζωής μερικών αναχωρητών μοναχών, που αναζητούσαν να επικοινωνήσουν με τον Θεό μέσα στη μόνωση, τη σιωπή και την ησυχία. Πρώτοι διαμορφωτές του υπήρξαν οι Μακάριος ο Αιγύπτιος, Διάδοχος Φωτικής, Ιωάννης της Κλίμακος, Συμεών ο νέος Θεολόγος, Γρηγόριος ο Παλαμάς και οι μεταγενέστεροί του Νικόδημος ο Αγιορείτης, Σεραφείμ του Σάρωφ. Η θέα του Θεού (θεωρία του) δεν αναφέρεται στην απρόσιτη ουσία του Θεού αλλά στις θείες ενέργειές του, και σ’ αυτήν μπορεί να φτάσει ο άνθρωπος με συνεχή άσκηση. «Η χριστιανική μυστικιστική εμπειρία δεν είναι ούτε άρνηση του κόσμου ούτε βύθισμα στο άπειρο σύμπαν, αλλά μία πρόσληψις του κόσμου και της δημιουργίας με την αγάπη του Θεού».

Ο άγιος Γρηγόριος άφησε το Άγιον Όρος, εγκαταστάθηκε στη Θεσ/νίκη -όπου βρισκόταν και ο Βαρλαάμ– και με τον λόγο και τη γραφίδα του, με συμμετοχή σε συνόδους κ.λπ. αγωνίστηκε για την επικράτηση της ορθόδοξης θέσης πάνω στα ζητήματα της εποχής: περί εκπορεύσεως του Αγίου Πνεύματος, περί γνώσεως του Θεού, περί της θέας του θείου φωτός (α΄  περίοδος της ησυχαστικής έριδας). Κατά τη β΄ περίοδο (1341-47) ο άγιός μας βρισκόταν σε διωγμό, εξαιτίας των πολιτικών πραγμάτων και της στάσης απέναντί του του νέου πατριάρχη Ιωάννου Καλέκα. Έτσι ο Γρηγόριος αποσύρθηκε σε Μοναστήρι του Βοσπόρου κι έπειτα στην Ηράκλεια. Συνελήφθη, τον έκλεισαν στη φυλακή των ανακτόρων, αλλά το 1347 με παρέμβαση της βασιλομήτορος Άννας αφέθηκε ελεύθερος. Στο μεταξύ νέα σύνοδος απομάκρυνε τον Καλέκα και εξέλεξε πατριάρχη τον ησυχαστή Ισίδωρο, ο οποίος φρόντισε για την εκλογή 30 νέων επισκόπων. Ανάμεσά τους και ο Γρηγόριος, ως αρχιεπίσκοπος Θεσσαλονίκης.

Τα πράγματα όμως στην πόλη ήταν ταραγμένα, για πολιτικούς λόγους, από τη σύγκρουση οπαδών των Παλαιολόγων και των Καντακουζηνών, καθώς και της ομάδας των λεγόμενων «Ζηλωτών». Γι’ αυτό ο Γρηγόριος δεν μπόρεσε να αναλάβει τα καθήκοντά του αμέσως. Για αρκετούς μήνες περίμενε στο Άγιον Όρος, επέστρεψε στην Κωνσταντινούπολη και μόνον όταν ο Καντακουζηνός κατέλαβε τη Θεσσαλονίκη «ηδυνήθη ο Γρηγόριος να εισέλθη εις αυτήν εν θριάμβω». Αλλά το ποιμαντικό του έργο διακόπηκε, επειδή ανανεώθηκαν οι κατά του Ησυχασμού επιθέσεις και οι πολιτικές αντιπαραθέσεις. Για να συμφιλιώσει τις αντιμαχόμενες οικογένειες Παλαιολόγων και Καντακουζηνού κλήθηκε στην Κωνσταντινούπολη. Μεταβαίνοντας με πλοίο από τη Θεσσαλονίκη στην Πόλη, συνελήφθη από τους Τούρκους όταν το καράβι προσορμίστηκε στην Καλλίπολη. Στα χέρια τους υπέστη κακουχίες, αλλά έχοντας και κάποια ελευθερία βρήκε την ευκαιρία να συζητήσει επανειλημμένα με μωαμεθανούς θεολόγους. Αφέθηκε ελεύθερος με την καταβολή λύτρων από τον Ιωάννη Καντακουζηνό (ή από Σέρβους εμπόρους, απεσταλμένους του κράλη Στέφανου Δουσάν).

Από το 1355 που επέστρεψε στη Θεσσαλονίκη μέχρι την κοίμησή του στις 14 Νοεμβρίου του 1359 επιτέλεσε τα αρχιεπισκοπικά του καθήκοντα αδιατάρακτος. Όπως μας πληροφορεί ο συνοδικός Τόμος του 1368 (P.G. 151, 712) στην Κωνσταντινούπολη έφτασαν αμέσως ειδήσεις για θαύματα του Γρηγορίου, στη δε Μεγίστη Λαύρα και την Καστοριά αποδίδονταν σ’ αυτόν τιμές Αγίου. Αφού έγινε σχετική έρευνα με βάση την  Έκθεση που ετοιμάστηκε, ο πατριάρχης Φιλόθεος (1354-55 και 1364-76) συνέταξε «Λόγον εγκωμιαστικόν εις τον εν αγίοις πατέρα ημών Γρηγόριον αρχιεπίσκοπον τον Παλαμάν» (Migne P.G. 151, 551-654).

Ο άγιος Γρηγόριος συνέταξε πλήθος συγγραμμάτων που διασώθηκαν σχεδόν όλα. Ανάλογα με το περιεχόμενό τους κατατάσσονται από τους πατρολόγους σε: Συγγράμματα περί του Αγίου Πνεύματος - Επιστολές - Υπέρ των ησυχαζόντων - Ομολογιακά - Επιστολές αναφερόμενες στην έριδα - Πραγματείες - Λόγους αντιρρητικούς κατά Ακινδύνου - Κείμενα ποιμαντικά - Ασκητικά και πνευματικά.

Η μνήμη του τιμάται τη Β΄ Κυριακή των Νηστειών  και στις 14 Νοεμβρίου.