Η Γνωστική Μαρία στα κείμενα - Μέρος Γ' - Σοφία Ιησού Χριστού

ΓΝΩΣΤΙΚΙΣΜΟΣ - ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ

Η ΓΝΩΣΤΙΚΗ ΜΑΡΙΑ ΣΤΑ ΚΕΙΜΕΝΑ

"ΣΟΦΙΑ ΙΗΣΟΥ ΧΡΙΣΤΟΥ"

Η Σοφία Ιησού Χριστού είναι ένα τυπικό δείγμα γνωστικού διαλόγου, αποκαλυπτικού χαρακτήρα. Πρόκειται για έναν διάλογο μεταξύ του γνωστικού Ιησού και των μαθητών του, μετά την ανάσταση.

Ο διάλογος σώζεται σε δύο κοπτικά χειρόγραφα¹. Ένα μικρό απόσπασμα σώζεται στα ελληνικά, σε πάπυρο της Οξυρύγχου (P. Oxy. 1081)².

Όλοι οι μελετητές συμφωνουν ότι πηγή του έργου είναι ο Εύγνωστος³, ένα γνωστικό έργο από την προ-χριστιανική εποχή, το οποίο υπάρχει επίσης στα ευρεθέντα της βιβλιοθήκης το Χηνοβοσκίου. Περιέχει πρωτόλεια γνωστικά στοιχεία, τα οποία θα εξελιχθούν σε γνωστικισμό με τον δανεισμό στοιχείων της χριστιανικής διδασκαλίας. Στο Εύγνωστο υπάρχουν στοιχεία του Ιουδαϊσμού.

Η Σοφία Ιησού Χριστού θεωρείται ως η εξελιγμένη με τον δανεισμό χριστιανικών στοιχείων μορφή του Εύγνωστου. Με αυτό τον τρόπο η προ Χριστού γνωστική διδασκαλία, παίρνει την μετά Χριστό διαδρομή της⁴. Αυτό γίνεται για να μπορέσει να διαδοθεί ανταγωνιστικά στις περιοχές, στις οποίες είχε ήδη διαδοθεί ο Χριστιανισμός και να ελκύσει στις τάξεις του γνωστικισμού, όσους είχαν ήδη δεχθεί την χριστιανική διδασκαλία.

Μια δεύτερη άποψη υποστηρίζει ότι αυτό έγινε για να πεισθούν οι Χριστιανοί, ότι ο Χριστός δίδαξε ο ίδιος γνωστικά διδάγματα⁵. Εδώ να σημειώσουμε ότι η πιο σημαντική αλλαγή που σημειώνεται από τα προ- ή πρωτο-γνωστικά κείμενα στα μετά Χριστόν γνωστικά κείμενα είναι η εισαγωγή του προσώπου του γνωστικού Ιησού, η εμφάνισή του στο προσκήνιο της γνωστικής σκηνής.

Η γνωστική διδασκαλία δεν είναι χριστιανική διδασκαλία και δεν θα δεχόταν ο γνωστικός συγγραφέας να αλλάξει την διδασκαλία του, όσο η σέκτα είναι ενεργή. Αυτό θα μπορούσε να γίνει σε μία καινούργια σέκτα, παραγωγή κάποιου μαθητή του. Οπότε, το ποιο πιθανό είναι ότι η μετάλλαξη του Εύγνωστου σε Σοφία Ι. Χ. έγινε για να πεισθούν οι ακροατές ότι ο Ιησούς δίδαξε γνωστικισμό, ότι τα λεγόμενα είναι λόγια το ίδιου του Ιησού.

Για την χρονολόγηση του έργου, λαμβάνονται υπόψιν δύο καθοριστικά σημεία. Το πρώτο είναι ότι γράφτηκε μετά τον Ευγνωστο⁶. Το δεύτερο σημείο είναι η χρονολόγηση του πάπυρου της Οξυρύγχου (P. Oxy 1081), η οποία περιέχει ελληνικά αποσπάσματα. Η χρονολόγηση του πάπυρου είναι αρχές του Δ' μ. Χ. αι⁷. Τα άλλα χειρόγραφα χρονολογούνται μεταγενέστερα.

Επειδή δεν εμφανίζει την συστηματοποίηση της γνωστικής διδασκαλίας των μεταγενέστερων γνωστικών συστημάτων, το πιο πιθανό είναι να συντάχθηκε τον Β' αι. μ.Χ. Εμφανίζει μία πρώιμη κοσμολογική θεώρηση, χωρίς να κυριαρχεί η απόρριψη του κόσμου, του Γιαχβέ και των εβραϊκών γραφών. Επίσης, ο χαιρετισμός του Ιησού στο 91,20-23

δείχνει ότι ο συγγραφέας είχε γνώση τον Ευαγγελίων (σε άλλο σημείο αντιγράφει το Ματθ. 28,16-20).

Η γνωστική Μαρία εμφανίζεται δύο φορές στην Σοφία Ιησού Χριστού με το όνομα Mari(H)Am(mY). Σε αμφότερες, θέτει ερωτήματα στον Ιησού. Σε καμία δεν εμφανίζεται με το όνομα της Μαγδαληνής. Οι προκατειλημμένοι προβάλουν τον ισχυρισμό, ότι σε αυτού του είδους τους διαλόγους δυο πρόσωπα με το όνομα Μαρία θέτουν ερωτήματα, η Μαρία η Μαγδαληνή και η Παναγία. Δείξαμε σε προηγούμενο ότι δεν είναι έτσι, τα περισσότερα ερωτήματα τα θέτει η γνωστική Μαρία.

Η ιστορία ξεκινά σε ένα όρος στην Γαλιλαία. Σε αυτό έχουν συγκεντρωθεί οι δώδεκα μαθητές και επτά γυναίκες μαθήτριες. Πριν την εμφάνιση του Ιησού, οι μαθητές βρίσκονται σε σύγχυση και συζητούν για την υποκειμενική πραγματικότητα του σύμπαντος και το σχέδιο της θείας πρόνοιας για την δύναμη των εξουσιών και για όλα όσα ο Σωτήρας κάνει με αυτούς στα κρυφά κατά το σχέδιο της θείας οικονομίας.

Τότε εμφανίζεται ο Ιησούς ως αόρατο πνεύμα, με την μορφή φωτεινού αρχαγγέλου. Τους χαιρετίζει με τον ειρηνικό χαιρετισμό και τους ρωτά γιατί βρίσκονται σε σύγχυση. Τότε ξεκινά ένας διάλογος 13 ερωταποκρίσεων. Όταν ο Ιησούς δίνει όλες τις απαντήσεις, αναχωρεί και οι μαθητές μένουν με το αίσθημα της χαράς και της πληρότητας εξαιτίας της γνώσης των μυστηρίων που έλαβαν.

Ο σκοπός του διαλόγου είναι απλός και ξεκάθαρος. Ο Ιησούς κατηχεί τους μαθητές του στα γνωστικά μυστήρια, τα οποία υπήρχαν ήδη στον Εύγνωστο. Η διδασκαλία βρίσκει πρόσφορο έδαφος στους μαθητές και έτσι γεννιούνται οι πρώτοι γνωστικοί. Αυτοί με την σειρά τους αποστέλλονται να μεταδώσουν την κρυφή γνώση. Σύμφωνα με τον σκοπό του συγγραφέα ο γνωστικισμός προέρχεται από τον ίδιο τον αναστημένο Ιησού.

Από το σύνολο των μαθητών, ερωτήσεις θέτουν οι Φίλιππος, Ματθαίος, Θωμάς και Μαρία, ο καθένας από δύο ερωτήσεις. Ο Βαρθολομαίος θέτει μία ερώτηση και τις υπόλοιπες το σύνολο των μαθητών και οι απόστολοι. Δεν υπάρχει κάποια διάκριση μεταξύ των μαθητών, θέτουν ερωτήσεις ονομαστικά, και οι απαντήσεις του Ιησού είναι χωρίς κάποια αντίδραση, η οποία να φανερώνει την οποιαδήποτε εύνοια.

Οι απαντήσεις του Ιησού απευθύνονται στο σύνολο των μαθητών, όχι μόνο σε αυτόν που ρωτάει. Ακόμα και όταν λέει ότι απευθύνεται σε όποιον είναι σε επαγρύπνηση ή σε όποιον έχει ώτα ακούειν, δεν ξεχωρίζει κάποιον από τους μαθητές. Όταν τελειώνει ο διάλογος, και οι δεκαεννέα παρόντες έχουν λάβει την γνώση, όχι μόνο οι πέντε που κάνουν ερωτήσεις. Όλοι, οι δώδεκα μαθητές και οι επτά μαθήτριες, γίνονται απόστολοι του γνωστικού ευαγγελίου.

Αν δούμε τα ονόματα των αποστόλων, όπως δίνονται από τους ευαγγελιστές,

Ματθ. 3,2-4:

“2 Τῶν δὲ δώδεκα ἀποστόλων τὰ ὀνόματά εἰσι ταῦτα· πρῶτος Σίμων ὁ λεγόμενος Πέτρος καὶ ᾿Ανδρέας ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ, ᾿Ιάκωβος ὁ τοῦ Ζεβεδαίου καὶ ᾿Ιωάννης ὁ ἀδελφὸς αὐτοῦ, 3 Φίλιππος καὶ Βαρθολομαῖος, Θωμᾶς καὶ Ματθαῖος ὁ τελώνης, ᾿Ιάκωβος ὁ τοῦ ᾿Αλφαίου καὶ Λεββαῖος ὁ ἐπικληθεὶς Θαδδαῖος, 4 Σίμων ὁ Κανανίτης καὶ ᾿Ιούδας ὁ ᾿Ισκαριώτης ὁ καὶ παραδοὺς αὐτόν”,

Λουκ.6,13-16

“13 Καὶ ὅτε ἐγένετο ἡμέρα, προσεφώνησε τοὺς μαθητὰς αὐτοῦ, καὶ ἐκλεξάμενος ἀπ᾿ αὐτῶν δώδεκα, οὓς καὶ ἀποστόλους ὠνόμασε, 14 Σίμωνα, ὃν καὶ ὠνόμασε Πέτρον, καὶ ᾿Ανδρέαν τὸν ἀδελφὸν αὐτοῦ, ᾿Ιάκωβον καὶ ᾿Ιωάννην, Φίλιππον καὶ Βαρθολομαῖον, 15 Ματθαῖον καὶ Θωμᾶν, ᾿Ιάκωβον τὸν τοῦ ᾿Αλφαίου καὶ Σίμωνα τὸν καλούμενον Ζηλωτήν, 16 ᾿Ιούδαν ᾿Ιακώβου καὶ ᾿Ιούδαν ᾿Ισκαριώτην, ὃς καὶ ἐγένετο προδότης”,

Μαρκ. 3,16-19

“16 καὶ ἐπέθηκεν ὄνομα τῷ Σίμωνι Πέτρον, 17 καὶ ᾿Ιάκωβον τὸν τοῦ Ζεβεδαίου καὶ ᾿Ιωάννην τὸν ἀδελφὸν τοῦ ᾿Ιακώβου· καὶ ἐπέθηκεν αὐτοῖς ὀνόματα Βοανεργές, ὅ ἐστιν υἱοὶ βροντῆς· 18 καὶ ᾿Ανδρέαν καὶ Φίλιππον καὶ Βαρθολομαῖον καὶ Ματθαῖον καὶ Θωμᾶν καὶ ᾿Ιάκωβον τὸν τοῦ ᾿Αλφαίου καὶ Θαδδαῖον καὶ Σίμωνα τὸν Κανανίτην 19 καὶ ᾿Ιούδαν ᾿Ισκαριώτην, ὃς καὶ παρέδωκεν αὐτόν”,

παρατηρούμε ότι αυτοί που θέτουν τις ερωτήσεις είναι η δεύτερη τετράδα των δώδεκα, δηλαδή Φίλιππος, Βαρθολομαίος, Ματθαίος και Θωμάς. Σε αυτούς προστίθεται και η γνωστική Μαρία. Αυτό συμβαίνει, διότι η πρώτη τετράδα, αυτή που ξεκινά με τον Πέτρο, έχει συνδεθεί στην γνωστική προπαγάνδα με μια ποιο συμβατική χριστιανική διδασκαλία.

Στα γνωστικά κείμενα, ο Πέτρος εμφανίζεται ως εκπρόσωπος της κυρίαρχης χριστιανικής διδασκαλίας, και συνήθως ο Ιησούς τον επιπλήττει για τις ερωτήσεις που θέτει ή τις θέσεις που εκφράζει. Επίσης, σε κάποια από αυτά τα γνωστικά κείμενα βρίσκεται σε αντιπαράθεση με την γνωστική Μαρία, την οποία στην συνέχεια μακαρίζει ο Ιησούς για τις γνωστικές πεποιθήσεις που εκφράζει. Δεν είναι, δηλαδή, ο Πέτρος εκπρόσωπος ανδροκρατούμενης εκκλησιαστικής πατριαρχίας, κατά την άποψη των φεμινιστριών, όπως είπαμε και θα ξαναπούμε.

Την διάσταση μεταξύ των μαθητών του Ιησού, δηλαδή της τετράδας του Πέτρου και της τετράδας του Φίλιππου – μια διάσταση που υπήρχε μόνο στην διάνοια των γνωστικών – την κατανοεί κανείς στην ανάγνωση της Επιστολής Πέτρου προς Φίλιππο, όπου και δίνεται η λύση με την εμφάνιση του Ιησού, ο οποίος απαντά στις ερωτήσεις αυτών κατά το ίδιο γνωστικό πνεύμα.

Επανερχόμενοι, παρατηρούμε ότι ο συγγραφέας επιλέγει δεύτερη την τετράδα των μαθητών που ξεκινά με τον Φίλιππο, για να κάνουν τις ερωτήσεις στον αναστημένο Ιησού. Σε αυτούς προστίθεται και η γνωστική Μαρία, ως εκπρόσωπος του πλήθους των γυναικών μαθητριών του γνωστικισμού. Το αν είναι η Παναγία ή η Μαρία η Μαγδαληνή, στην γνωστική τους υπόσταση, δεν παίζει κάποιο ρόλο στο κείμενο, ούτε και υπάρχει κάποια ένδειξη υπέρ της μίας ή της άλλης. Είναι η γνωστική Μαρία, η γνωστική μαθήτρια.

Ολοκληρώνοντας, ο γνωστικός Ιησούς στην αποκάλυψή του λέει τα εξής:

“Ιδού, σας αποκάλυψα το όνομα του Τέλειου, το τέλειο θέλημα της Μητέρας των Αγίων Αγγέλων, ώστε το αρσενικό πλήθος να μπορεί να τελειωθεί σε αυτό, ώστε να μπορέσουν να εμφανιστούν στους αιώνες, τις άπειρες εξουσίες, και τους όντες με τον ανεξιχνίαστο πλούτο του Μεγάλου Αόρατου Πνεύματος, ώστε να λάβουν όλοι από την καλοσύνη του, ακόμα και τον πλούτο των υπολοίπων που δεν έχει βασιλεία άνωθεν του”.

Απομονώνοντας την φράση “αρσενικό πλήθος” κάποιοι μελετητές θεωρούν ότι ο συγγραφέας χρησιμοποιεί μία σεξιστική γλώσσα, κατά τα μεσογειακά ειωθότα. Και προσπαθούν να διαλογιστούν πάνω στο τι εντύπωση προκαλεί μια τέτοια γλώσσα στο γυναικείο ακροατήριο με προεξάρχουσα την γνωστική Μαρία.

Αυτή η άποψη φανερώνει ότι δεν έχουν μελετήσει το ίδιο το κείμενο εις βάθος, ίσως και να μην τους ενδιαφέρει να το κάνουν. Η φράση “αρσενικό πλήθος” δεν έχει να κάνει με κάποιου είδους σεξιστική αντίληψη-γλώσσα, αλλά με την γνωστική πεποίθηση περί των αιώνων και των συζυγιών αυτών.

Λέει το ίδιο το κείμενο, ο τρίτος Αιώνας προσδιορίζεται ως “Σύναξη”, λόγω του μεγάλου πλήθους που εμφανίστηκε. Επειδή η σύναξη φέρνει την ενότητα στο πλήθος, ονομάζεται “Σύναξη του Όγδοου” (σ.σ. Του όγδοου αιώνα, δηλαδή του χρόνου μετά το τέλος του χρόνου). Το πλήθος είναι ανδρόγυνο και επιμέρους ονομάζεται αρσενικό και επιμέρους θηλυκό. Το αρσενικό πλήθος ονομάζεται σύναξη και το θηλυκό ζωή.

Άρα, στο μυαλό του γνωστικού συγγραφέα “αρσενικό πλήθος” είναι η σύναξη των γνωστικών, ανδρών και γυναικών. Και γιατί ονομάζεται “αρσενικό”. Διότι στην σωτηριολογία αυτής τουλάχιστον της γνωστικής ομάδας, η Μητέρα των Αγγέλων, η θηλυκή Σοφία, είναι η εντεταλμένη για την συλλογή των σταγόνων του φωτός (ψυχές), δηλαδή της σωτηρίας των γνωστικών.

Μόνη της, χωρίς τον σύζυγό της (Αθάνατος), κατά την εντολή του Πατρός του Σύμπαντος, έχει αναλάβει τον έργο αυτό. Γιατί; Διότι οι σταγόνες φωτός, είναι απορροή ενέργειας του συζύγου της. Και πως πραγματοποιείται η σωτηρία; Με την ένωση του “αρσενικού πλήθους” με την θηλυκή Σοφία, δηλαδή την απόκτηση της γνώσης, κατά τα γνωστικά συστήματα. Προσπάθησα να το εξηγήσω απλά, χωρίς να χρησιμοποιήσω την δεικτική γλώσσα του γνωστικού κειμένου.

Άρα στο ανύπαρκτο ερώτημα, για το τι εντύπωση μπορεί να προκαλούσε η σεξιστική γλώσσα στις γυναίκες μαθήτριες η απάντηση είναι η εξής: η γνωστική Μαρία, όπως και κάθε γυναίκα που πίστευε τα γνωστικά δόγματα, ήταν μυημένη στην συμβολική γλώσσα της διδασκαλίας και των κειμένων, οπότε το ποιο πιθανό είναι αυτού του είδους οι εκφράσεις να την οδηγούσαν στο γνωστικό μυστήριο του νυμφώνος. Και ο νοών νοείτω.

___________________________

1 Το ένα χειρόγραφο περιλαμβάνεται στον κώδικα Berolinensis 8502, ο οποίος μεταφἐρθκε στο Μουσείο του Βερολίνου το 1896 μ. Χ. Από την Αίγυπτο. Τα κείμενα του κώδικα εκδόθηκαν το 1955 μ.Χ. W. C. Till (ed), Die gnostischen Schriften des koptischen Papyrus Berolinensis 8502, στη σειρα Texte und Untersuchungen zur Geschichte der altchristkichen Literatur 60, Berlin: Akademie-Verlag 1955. Η έκδοση αναθεωρήθηκε το 1972 μ. Χ. Από τον H-M. Schenke. Το δεύτερο χειρόγραφο περιλαμβάνεται στον τρίτο κώδικα της βιβλιοθήκης του Χηνοβοσκίου (Nag Hammadi). Εκδόθηκε το 1991 μ.Χ. D. M. Parrot (ed), Nag Hammadi Codices III,3-4 and V,1 with Papyrus Berolinensis 8502,3 and Oxyrhynchus Papyrus 1081: Eugnostos and The Sophia of Jesus Chist. NHS 27, Leiden: E. J. Brill 1991.

2 Cambridge, University Library, MS. 5894 (P.Oxy. 1081) (4th cent.) Πρόκειται για τα αποσπάσματα Σ. Ι. Χ. ΙΙΙ/4 97,16-99,12 & BG 88,18-91,15. Έκδοση των αποσπασμάτων στο D. M. Parrot (ed), Nag Hammadi Codices III,3-4 and V,1 with Papyrus Berolinensis 8502,3 and Oxyrhynchus Papyrus 1081: Eugnostos and The Sophia of Jesus Chist. NHS 27, Leiden: E. J. Brill 1991 pp. 209-216. Grenfell, Bernard P., and Arthur S. Hunt. The Oxyrhynchus Papyri. Volume 8. London: Egypt Exploration Fund, 1911. (editio princeps of the manuscript, pp. 16–19). Wayment, Thomas A. The Text of the New Testament Apocrypha (100–400 CE). London: Bloomsbury, 2013 (pp. 184–86, color plates pp. 399-400).

3 Έκδοση και αυτού του κειμένου στο D. M. Parrot (ed), Nag Hammadi Codices III,3-4 and V,1 with Papyrus Berolinensis 8502,3 and Oxyrhynchus Papyrus 1081: Eugnostos and The Sophia of Jesus Chist. NHS 27, Leiden: E. J. Brill 1991.

4 Την άποψη αυτού υποστηρίζουν οι P. Perkins, The Soteriology of Sophia of Jesus Christ, εν Society of Biblical Literature One Hundred Seventh Annual Meeting Seminar Papers vol. 1 (October 1971), pp.165-181. D. M. Parrot (ed), Nag Hammadi Codices III,3-4 and V,1 with Papyrus Berolinensis 8502,3 and Oxyrhynchus Papyrus 1081: Eugnostos and The Sophia of Jesus Chist. NHS 27, Leiden: E. J. Brill 1991pp. 4-5.

5 Krause, Martin. “Das literarische Verhältnis des Eugnostosbriefes zur Sophia Jesu Christi: Zur Auseinandersetzung der Gnosis mit dem Christentum.” Pages 215–23 in Mullus: Festschrift Theodor Klauser. Edited by Alfred Stuiber and Alfred Hermann. JAC 1. Münster Westfalen: Aschendorff, 1964, σσ. 223 Doresse, J., The Secret Books of Egyptian Gnostics. An Introduction to the Gnostic Coptic manuscripts discovered at Chenoboskion, μετάφραση από τα γαλλικά Philip Pairet, New York: The Viking Press 1960, s. 198.

6 Ο Parrott θεωρεί ότι γράφτηκε τον Α΄ αι. π. Χ. λόγω του ότι ο συγγραφέας κατευθύνει την πολεμική του εναντίον “όλων των φιλοσόφων”. Από το σκεπτικό των επιχειρημάτων ο ίδιος πιστεύει ότι το έργο στρέφεται εναντίων των στοϊκών, των επικούρειων και των Βαβυλώνιων αστρολόγων. D. M. Parrot (ed), Nag Hammadi Codices … σελ. 5.

7 Το χαρτόνι, το οποίο είναι ντυμένο με δέρμα, και περιέχει τα φύλλα του πάπυρου είναι από υλικό που χρονολογείται εκείνη την περίοδο. Σήμερα έχει απωλεσθεί. Ο βερολινέζικος κώδικας είναι του Ε΄ αι. μ.Χ. H-Ch. Puech, Gnostische Evangelien und verwandte Dokumente, εν E. Hennecke & W.Schneemelcher (eds), Neutestamenliche Apokryphen in deutscher Übersetzung, Band I: Evngelien 3, völlig neube-arbeitete Auflage, Tübingen: J. C. B. Mohr 1959, s. 98 n. 2.